ks. Mieczysław Różański
Łódź
Po objęciu rządów w 1784 r. w archidiecezji gnieźnieńskiej prymas Michał Jerzy Poniatowski[1] nakazał przeprowadzenie wizytacji dziekańskich, które miały być przygotowaniem do wizytacji generalnej całej archidiecezji. W tym celu wydał pismo, datowane na 2 sierpnia 1785 r., nakazujące lustrację parafii. Odbywały się one według specjalnej instrukcji. Wizytacje te przeprowadzono w 1786-1787. Niestety do obecnych czasów nie zachowała się wizytacja dekanatu uniejowskiego[2].
Przed wyjazdem za granicę w 1789 r. Prymas mianował administratorem generalnym archidiecezji kanonika gnieźnieńskiego Stefana Wojciecha Łubieńskiego, któremu zlecił poza zwykłym zarządem diecezji przeprowadzenie wizytacji generalnej. On to wydał stosowne dokumenty ją przygotowujące, datowane 18 lutego 1790 r. w Gnieźnie. Wśród niech znajduje się formularz przeprowadzenia wizytacji[3]. Nowością tego formularza było pytanie dotyczące liczby ludności zamieszkującej teren wizytowanej parafii, z podaniem ilu jest katolików, żydów i dysydentów, a także liczby mężczyzn, kobiet i dzieci. Wcześniej pytania wizytatorów dotyczące tej problematyki były bardzo ogólne. Wizytację generalną dekanatu uniejowskiego przeprowadził latach 1790-1791 kanonik płocki ks. Celestyn Cielecki[4].
Dekanat uniejowski należał pod względem administracji państwowej do województwa sieradzkiego, powiatu szadkowskiego. Jedynie część parafii Wartkowice, a dokładniej afiliowana do niej parafia w Chodowie, znajdowała się w województwie łęczyckim, powiecie łęczyckim. Natomiast pod względem przynależności kościelnej leżał on w archidiakonacie uniejowskim archidiecezji gnieźnieńskiej. Według wizytatora w jego skład wchodziło 14 parafii[5]: Wilamów, Wielenin, Chwalborzyce, Świnice, Grodzisko, Wartkowice z afiliowaną parafią Chodów, Niemysłów, Drużbin, Siedlątków, Pęczniew, Glinno i Brodnia. Niestety ta liczba parafii nie oddawała prawdy. Dwie ostatnie wymienione przez ks. Cieleckiego parafie nie były samodzielnymi placówkami duszpasterskimi. W Brodni istniała samodzielna parafia przed XVI w.[6]. Później została włączona do parafii w Glinnie, stając się jej filią, a parafia Glinno została afiliowana w XVII w. do prepozytury z Zadzimu[7]. Tak więc faktycznie w dekanacie tym w czasie wizytacji było 12 samodzielnych parafii, z których wizytator nie był w jednej – parafii kolegiackiej w Uniejowie. Ponieważ do czasu wizytacji zarówno w Glinnie, jak i w Brodni istniał samodzielny okręg parafialny, dlatego w dalszej części rozważań będziemy posługiwali się zapisami zawartymi w wizytacji, oczywiście bez uwzględnienia parafii uniejowskiej, która w tym czasie nie została zwizytowana.
Proboszczowie, określając liczbę ludności zamieszkującą na terenie parafii, starali się być bardzo dokładni. Dane dotyczące ludności umieścili w tabeli, a której podane zostało ile osób mieszka w każdej z miejscowości znajdującej się na terenie parafii. Przy czym umieszczono w niej nie tylko katolików, ale także żydów i dysydentów mieszkających na tym terenie. Takie zestawienie ludności daje możliwość zobaczenia, jakie były relacje wyznaniowe na tym terenie.
Tabela 1. Ludność dekanatu uniejowskiego według relacji proboszczów
|
Parafia |
Liczba ludności |
Rok danych |
Źródło |
| Wilamów |
880 |
1790 |
k. 2 |
| Wielenin |
1194 |
1789 |
k. 10 |
| Chwalborzyce |
184 |
1789 |
k. 20v |
| Świnice |
856 |
1789 |
k. 27v |
| Grodzisko |
523 |
1789 |
k. 35 |
| Wartkowice |
433 |
brak datacji |
k. 35 |
| Chodów – filia |
618 |
brak datacji |
k. 35 |
| Niewiesz |
396 |
brak datacji |
k. 51 |
| Niemysłów |
785 |
brak datacji |
k. 58v |
| Drużbin |
602 |
brak datacji |
k. 69 |
| Siedlątków |
142 |
1791 |
k. 76v |
| Pęczniew |
926 |
1790 |
k. 80v |
| Glinno |
894 |
1790 |
k. 90 |
| Brodnia |
500 |
1790 |
k. 95v |
| RAZEM |
8933 |
|
|
Ogółem według podanych w wizytacji danych teren dekanatu uniejowskiego bez parafii uniejowskiej zamieszkiwało 8933 osób. Liczba ta jest wartością przybliżoną, gdyż proboszczowie podawali dane nie tylko z roku poprzedzającego wizytację, tj. 1790 r., ale i wcześniejsze lub z samego roku wizytacji. Jeszcze dwie wartości wskazują na przybliżenie danych. Są nimi brak wizytacji parafii kolegiackiej znajdującej się w stolicy dekanatu – Uniejowie i błędy arytmetyczne w obliczeniach. Proboszcz parafii w Wilamowie, podając liczbę ludności w parafii, pomylił się i podał nieprawdziwą liczbę mieszkańców. Z podanych przez niego danych liczbowych wynika, że parafię zamieszkiwało 875 katolików, 9 żydów i 6 dysydentów, co daje łączną liczbę 890 osób, a w podsumowaniu podał, że jest ich 880[8]. Podobny błąd uczynił proboszcz parafii w Świnicach. Podał, że w parafii mieszkało 856 osób, a z podanych danych liczbowych wynika, że było tam 858[9]. Natomiast proboszczowie w parafii Grodzisko i Niewiesz podali jako liczbę ludności zamieszkujących terytorium swoich parafii tylko katolików[10]. Ksiądz proboszcz parafii Wartkowice, dla swojej parafii podał także w zestawieniu końcowym tylko liczbę katolików, a dla filii w Brodni liczbę osób, która nie odpowiadała wykazowi. Z sumowania liczb wynika, że mieszkało tam 592 katolików i 5 żydów czyli 597, a podał liczbę 618[11]. Podobnie uczynił proboszcz parafii w Drużbinie[12]. Pomylił się także proboszcz parafii w Niemysłowie. Terytorium jego parafii zamieszkiwało 725 katolików, 60 żydów i 6 dysydentów, co daje łączą liczbę 791 osób, a podał 785 osób[13].
Łącznie po przeliczeniu danych dotyczących liczby ludności w dekanacie uniejowskim stwierdzić można, że mieszkało tam nie 8933 lecz 8971 osób.
W poniższej tabeli zawarte zostały przeliczone dane ludnościowe zawarte w wizytacji. Oprócz danych ogólnych umieszczono szczegółowe informacje dotyczące spraw wyznaniowych występujących na tym trenie, tj. liczby katolików, żydów i dysydentów tam mieszkających.
Tabela 2. Ludność dekanatu uniejowskiego po przeliczeniu danych
z zaznaczeniem relacji wyznaniowych
|
Parafia |
Katolicy |
% |
Żydzi |
% |
Dysydenci |
% |
Ogół ludności |
|
Wilamów |
875 |
98,3 |
9 |
1,01 |
6 |
0,67 |
890 |
|
Wielenin |
1104 |
92,53 |
11 |
0,92 |
78 |
6,53 |
1193 |
|
Chwalborzyce |
168 |
91,30 |
10 |
5,43 |
6 |
3,26 |
184 |
|
Świnice |
834 |
97,2 |
8 |
0,98 |
16 |
1,96 |
858 |
|
Grodzisko |
523 |
96,67 |
18 |
3,33 |
0 |
0 |
541 |
|
Wartkowice |
433 |
94,96 |
23 |
5,04 |
0 |
0 |
456 |
|
Chodów – filia |
592 |
99,16 |
5 |
0,84 |
0 |
0 |
597 |
|
Niewiesz |
396 |
96,59 |
14 |
3,41 |
0 |
0 |
410 |
|
Niemysłów |
725 |
91,66 |
60 |
7,58 |
6 |
0,75 |
791 |
|
Drużbin |
603 |
98,68 |
4 |
0,65 |
4 |
0,65 |
611 |
|
Siedlątków |
142 |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
142 |
|
Pęczniew |
919 |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
919 |
|
Glinno |
874 |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
874 |
|
Brodnia |
500 |
99 |
5 |
1 |
0 |
0 |
505 |
|
RAZEM |
8688 |
96,84 |
167 |
1,86 |
115 |
1,28 |
8971 |
Podane dane pokazują nam, jakie były relacje wyznaniowe na terenie dekanatu uniejowskiego. Zamieszkiwali tam przede wszystkim katolicy, w liczbie 8688, stanowili oni 96,84 % ogółu ludności. Niewielką liczbę stanowiła diaspora żydowska – 167 osób (1,86%), a protestanci stanowili mniejszą grupę – 115 osób (1,28%).
Spójrzmy bardziej szczegółowo, jak wyglądały relacje wyznaniowe. Instrukcja nakazywała podanie zestawiania ilu było mężczyzn, kobiet i dzieci. Przy informacjach dotyczących liczby dzieci proboszczowie zastosowali różne metodologie opisu. W większości podawano liczbę chłopców i dziewcząt, a w parafiach Chwalborzyce i Świnice podano osobno dzieci, które nie przystępowały do Komunii świętej[14], tzn. należy rozumieć te dzieci, które były poniżej 12-14 roku życia.
Tabela 3. Katolicy mieszkający w dekanacie uniejowskim
|
Parafia |
Mężczyźni |
Kobiety |
Dzieci |
Razem |
| Wilamów |
411 |
349 |
115 |
875 |
| Wielenin |
325 |
360 |
419 |
1104 |
| Chwalborzyce |
51 |
63 |
54 |
168 |
| Świnice |
282 |
275 |
277 |
834 |
| Grodzisko |
241 |
227 |
55 |
523 |
| Wartkowice |
99 |
103 |
231 |
433 |
| Chodów |
108 |
110 |
374 |
592 |
| Niewiesz |
169 |
160 |
67 |
396 |
| Niemysłów |
303 |
314 |
108 |
725 |
| Drużbin |
231 |
244 |
128 |
603 |
| Siedlątków |
29 |
78 |
35 |
142 |
| Pęczniew |
316 |
319 |
284 |
919 |
| Glinno |
367 |
375 |
132 |
874 |
| Brodnia |
229 |
231 |
40 |
500 |
| RAZEM |
3161 |
3208 |
2319 |
8688 |
Podobne informacje podane zostały dla innych grup wyznaniowych. W tabeli 4
podano liczbę żydów mieszkający na terenie dekanatu uniejowskiego.
Tabela 4. Żydzi zamieszkujący na terenie dekanatu uniejowskiego
|
Parafia |
Miejscowość |
Mężczyźni |
Kobiety |
Dzieci |
Razem |
|
|
ch |
dz |
|||||
| Wilamów | Wilamów |
2 |
2 |
1 |
4 |
9 |
| Wielenin | Gąsiory |
2 |
2 |
1 |
1 |
6 |
| Żelgoszcz |
1 |
2 |
1 |
1 |
5 |
|
| Chwalborzyce | Chwalborzyce |
2 |
2 |
6* |
10 |
|
| Świnice | Drozdów |
2 |
2 |
4* |
8 |
|
| Grodzisko | Kaznów |
1 |
1 |
1 |
2 |
5 |
| Zbelczyca |
3 |
3 |
3 |
4 |
13 |
|
| Wartkowice | Wartkowice |
2 |
3 |
1 |
2 |
8 |
| Kłudna |
1 |
1 |
- |
1 |
3 |
|
| Spedoszyn |
2 |
2 |
1 |
2 |
7 |
|
| Sendów |
1 |
1 |
2 |
1 |
5 |
|
| Niedźwiedzia Wola |
1 |
1 |
2 |
1 |
5 |
|
| Niewiesz | Niewiesz |
2 |
2 |
- |
1 |
5 |
| Biernacice |
2 |
1 |
1 |
2 |
6 |
|
| Wilczków |
1 |
2 |
- |
- |
3 |
|
| Niemysłów | Niemysłów |
3 |
2 |
3 |
2 |
10 |
| Borzewicko |
22 |
21 |
4 |
3 |
50 |
|
| Drużbin | Charchówek |
1 |
2 |
- |
1 |
4 |
| Siedlątków |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Pęczniew |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Glinno |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Brodnia | Żagarki |
2 |
3 |
- |
- |
5 |
| RAZEM |
53 |
55 |
59 |
167 |
||
* Dzieci obojga płci.
W tabeli podano nie tylko liczbę kobiet i mężczyzn i dzieci narodu żydowskiego, ale także w jakiej mieszkali miejscowości. W sumie na terenie tym zamieszkiwało 167 przedstawicieli narodu żydowskiego, w tym 53 mężczyzn, 55 kobiet i 59 dzieci. Ta informacja jest o tyle ważna, że pozwala na zorientowanie się, w jakich miejscowościach mieszkali żydzi. Teren dekanatu stanowiły w większości wsie. Znajdowało się tam jedno miasto Uniejów, które, jak już wcześniej zostało zaznaczone, nie było wizytowane i nie zostało uwzględnione w opisywanej wizytacji. Z danych liczbowych przypuszczać można, że w każdej z podanych wyżej wsi mieszkała jedna rodzina żydowska. Jedynie na terenie parafii Niemysłów, we wsi Borzewicko, była niewielka gmina żydowska. Przy czym dość niezrozumiałe jest to, że proboszcz podał tak niewielką liczbę dzieci, która wydaje się nienaturalna przy tak dużej liczbie osób dorosłych.
Tabela 5. Dysydenci mieszkający na terenie dekanatu uniejowskiego
|
Parafia |
Miejscowość |
Mężczyźni |
Kobiety |
Dzieci |
Razem |
|
|
ch |
dz |
|||||
| Wilamów | Góry |
2 |
2 |
2 |
- |
6 |
| Wielenin | Wielenin |
49 |
- |
- |
- |
49 |
|
Czepów Górny |
1 |
1 |
1* |
3 |
||
| Roźniatów |
11 |
8 |
6* |
25 |
||
| Chwalborzyce | Chwalborzyce |
1 |
2 |
3* |
6 |
|
| Świnice | Piaski |
4 |
6 |
6* |
16 |
|
| Grodzisko |
- |
- |
- |
|
0 |
|
| Wartkowice |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Niewiesz |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Niemysłów | Borzewicko |
1 |
1 |
1 |
3 |
6 |
| Drużbin | Drużbin |
1 |
2 |
1 |
- |
4 |
| Siedlątków |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Pęczniew |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Glinno |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| Brodnia |
- |
- |
- |
- |
0 |
|
| RAZEM |
71 |
23 |
22 |
115 |
||
* Dzieci obojga płci.
Na terenie dekanatu mieszkało 115 dysydentów. Mianem tym określano protestantów. Trudno jest określić, do jakiego kościoła ewangelickiego oni przynależeli. W liczbie tej znajdowało się 71 mężczyzn, 23 kobiety i 22 dzieci. Zastanawiające jest dlaczego na terenie parafii Wielenin we wsie parafialnej zamieszkiwało 49 mężczyzn.
Proboszczowie oprócz podania liczby ludności zamieszkującej w powierzonej ich pieczy parafii podawali także liczbę aktów, które zapisane zostały w tzw. księgach metrykalnych. Informacje te dotyczyły ilości osób, które zawarły związek małżeński, zmarłych i dzieci ochrzczonych. W sumie w tym czasie zawarło związek małżeński 99 par. Ochrzczonych zostało 436 dzieci, z czego 226 chłopców i 210 dziewczynek. Zmarło natomiast 79 mężczyzn, 80 kobiet i 275 dzieci. W tabeli poniżej podane zostały zestawiania metrykalne dotyczące każdej z parafii dekanatu uniejowskiego.
Tabela 6. Informacje z ksiąg metrykalnych
|
Parafia |
Zaślubieni |
Dzieci ochrzczone |
Zmarli |
Źródło |
|||
|
chłopcy |
dziewczynki |
mężczyźni |
kobiety |
dzieci |
|||
| Wilamów |
12 |
24 |
25 |
14 |
10 |
21 |
k. 2v |
| Wielenin |
14 |
26 |
26 |
9 |
7 |
48 |
k. 9v |
| Chwalborzyce |
4 |
2 |
6 |
2 |
0 |
2 |
k. 20v |
| Świnice |
6 |
25 |
15 |
7 |
3 |
22 |
k. 27v |
| Grodzisko |
5 |
18 |
18 |
3 |
8 |
16 |
k. 35 |
| Wartkowice |
6 |
10 |
11 |
6 |
4 |
8 |
k. 44v |
| Niewiesz |
11 |
8 |
11 |
5 |
4 |
12 |
k. 51 |
| Niemysłów |
5 |
24 |
33 |
10 |
6 |
18 |
k. 52 |
| Drużbin |
5 |
13 |
18 |
4 |
9 |
23 |
k. 69 |
| Siedlątków |
4 |
23 |
4 |
6 |
11 |
23 |
k. 76v |
| Pęczniew |
13 |
19 |
11 |
7 |
8 |
49 |
k. 80v |
| Glinno |
8 |
16 |
14 |
3 |
3 |
20 |
k. 80v |
| Brodnia |
5 |
18 |
18 |
3 |
7 |
13 |
k. 95v |
| RAZEM |
99 |
226 |
210 |
79 |
80 |
275 |
|
Celem niniejszych rozważań było ukazanie liczby ludności mieszkającej na terenie dekanatu uniejowskiego przedstawionej w wizytacji generalnej w 1791 r. Podczas niej po raz pierwszy przedstawiono szczegółowo, jakie było rozmieszczenie ludność i jakie były relacje wyznaniowe, a także jaki był przyrost naturalny. Te dane mogą przyczynić się do obliczeń liczby ludności Rzeczpospolitej pod koniec XVIII w.
Die BevÖlkerung in der Dekanat von Uniejów angesichts
der Generalkirchenvisitationen in 1791 Jahr
Zusammenfassung
Das Visitieren des Dekanats in Uniejów im Jahre 1791 ergibt viele wichtige Informationen u.a. wie diese Pfarrgemeinde funktionert hat und wie viele Bevohner sie gezählt hat. Sie ließ auch feststeller, welche Glaubensverhältnisse auf dem Gelände des Dekanats geherrscht haben. In der obengenannte zeitperiode ubten auf diesem Gebiet ungefähr 8971 Einwoher, darunter 8868 Katholiker, 167 Juden und 115 Ewangeliker.
Słowa kluczowe: demografia historyczna, ludność w XVIII wieku
[1] Biografia Prymasa Michała Jerzego Poniatowskiego (1736-1974), Z. Zielińska, Michał Jerzy Poniatowski, PSB, t. 27, s. 455-471.
[2] S. Librowski, Repertorium akt wizytacji kanonicznych dawnej archidiecezji gnieźnieńskiej, Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne (dalej ABMK) t. 30 (1975), s. 93; zachowały się z tego okresu wizytacje dla następujących dekanatów: lutomierskiego, szadkowskiego, tuszyńskiego i warckiego.
[3] Tamże, s. 108-109.
[4] ADWł, AAG Wiz. 85, k. 289; sygn. 88, k. 101v; AAG, Acons E24a, k. 1; ks. Celestyn Cielecki h. Zaręba, kanonik płocki, proboszcz parafii Myslibórz w dekanacie slupeckim.
[5] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 1.
[6] J. Łaski, Liber Beneficjorum, wyd. J. Korytkowski, t. 1, Gniezno 1880, s. 393.
[7] ADWŁ, AAG Wiz. 8, s. 62.
[8] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 2.
[9] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 27v.
[10] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 35, 51, 69.
[11] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 44v.
[12] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 69.
[13] ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 58v.
[14]ADWŁ, AAG Wiz. 88, k. 20v, 27v.