Halina Irena Szumił
 
[Rozmiar: 31087 bajtów]

Wybrane przez ks. Zdzisława Kowalewskiego fragmenty książki Haliny Ireny Szumił : "WOLBÓRZ na przestrzeni wieków" wyd. przez Wydawnictwo Diecezjalne w Sandomierzu w 2003 r.

Z HISTORII PARAFII ŚW. MIKOŁAJA BISKUPA


Wkrótce po objęciu rządów w archidiecezji gnieźnieńskiej (w 1142 r.) przez arcybiskupa Jakuba ze Żnina (zm. 1148), w Wolborzu została erygowana parafia. (Niektóre źródła za datę powstania parafii przyjmują rok około 1140)
Z pewnością pierwotny kościół znajdował się na terenie starego miasta (południowo-wschodnia część obecnego Wolborza), z czasem wystawiono nowy w rynku.
Kościół zbudowany został przez mieszkańców Wolborza, grodu kasztelańskiego i osady targowej , którzy w większości byli kupcami. Świątynię wybudowali na cześć swego patrona św. Mikołaja biskupa Miry.
Według dokumentu erekcyjnego z 1521 r. do parafii Wolborz, oprócz samego miasta, należały wsie: Baby, Białkowice, Bogusławice Górne, Bogusławice Nadolne, Czerwie (dziś Brudaki), Gazomia, Kiełcowa Wola (dziś Kiełczówka), Komorniki, Krzcikowice (dziś Krzykowice), Kurzyna Wola (dziś Polichno), Kuznocin, Lubiatów, Łaknarz, Młynary, Modrzewo (dziś Modrzewek), Proszenie, Psary, Raciborowice, Rzeczków, Świątniki, Zakrzew,Żarnowica, Żywocłn .
Z kolei według schematyzmu diecezji włocławskiej z 1873 r. do parafii Wolborz, oprócz samego Wolborza, należały wsie: Apolanka, Baby, Białkowice, Bogusławice, Brudaki, Gazomia, Gazomka, Kiełczówka, Komorniki, Krzykowice, Kuznocin, Lubiatów, Łaknarz, Młynary, Modrzewek, Nagorzyce, Polichno, Proszenie, Psary, Raciborowice, Rzeczków, Swolszewice Małe, Swolszewice Duże, Świątniki, Wiaderno, Zakrzew, Żarnowica, Żywocin.
Od początku Wolborz administracyjnie należał do archidiecezji gnieźnieńskiej. Taka sytuacja trwała poprzez wieki, mimo że już XII wieku kasztelania wolborska stała się z nadania Władysława Hermana własnością biskupów kujawsko-pomorskich.Dogodne położenie Wolborza powodowało, że wielu biskupów stale tu rezydowało, chociaż pod względem kościelnym do 1764 r. Wolborz z okolicą należał do archidiecezji gnieźnieńskiej i podlegał władzy duchownej arcybiskupów. Było to uzasadnione, biskupi bowiem zajęci także sprawami państwowymi, mieli bliżej z Wolborza do Krakowa, Warszawy, Radomia czy Piotrkowa Trybunalskiego. W Wolborzu odbyły się synody prowincjonalne archidiecezji gnieźnieńskiej (1215, 1464, 1552), na któiych zatwierdzano i omawiano ważne sprawy życia religijnego- W 1764 r. za rządów biskupa Antoniego Kazimierza Ostrowskiego, drogą zamiany za Bydgoszcz i 10 parafii granicznych na Kujawach, Wolborz i 7 innych okolicznych parafii oraz kościół franciszkanów w Smardzewicach zostały włączone kanonicznie do diecezji, którą nazywano różnie: kujawską, kujawsko-pomorską, kujawsko-kaliską, włocławską; jej siedziba mieściła się we Włocławku.
Utworzono wtedy nowy dekanat wolborski, który obejmował parafie: Chorzęcin, Czarnocin,Gałków, Łaznów, Łódź, Nagorzyce, Niesułków i Wolborz. Była to, jak się wydaje, jedyna zmiana w okresie przedrozbiorowym, kiedy odłączono od archidiecezji gnieźnieńskiej i włączono do diecezji kujawsko-kaliskiej Wolborz i okolice, ze względu na ich przynależność do dóbr biskupów włocławskich. Diecezja odtąd wchodziła w skład archidiecezji gnieźnieńskiej. Z kolei w 1818 r. w następstwie nowych podziałów diecezji, część parafii dekanatu wolborskiego, przeszła do innych dekanatów. Dnia 10 grudnia 1920 r. papież Benedykt XV bullą Christi Domini1 powołał do istnienia diecezję łódzką jako biskupstwo należące do metropolii warszawskiej. W jej skład weszło 5 dekanatów z archidiecezji warszawskiej: łódzki miejski, łódzki poza miejski, łęczycki, brzeziński i kłodawski. Początkowo administratorem diecezji był arcybiskup Aleksander Kakowski, dnia 11 kwietnia 1921 r. papież Benedykt XV mianował ordynariuszem diecezji łódzkiej ks. Wincentego Tymienieckiego Pius XI bullą Vixdum Poloniae unitas z dnia 28 października 1925 r. wprowadził nowy podział administracyjny Kościoła w Polsce. Wówczas w skład diecezji łódzkiej weszło kilkadziesiąt parafii z diecezji włocławskiej, do której wtedy wcielono cały dekanat kłodawski. W rezultacie tych zmian diecezja łódzka od 28 października 1925 r. obejmowała 13 dekanatów: bełchatowski, brzeziński, łaski, łęczycki, łódzki, ozorkowski, pabianicki, piotrkowski, poddębicki, tomaszowski, tuszyński, widawski, zgierski ponadto z dekanatu uniejowskiego diecezji włocławskiej przyłączono do łódzkiej parafię Bałdrzychów i Wartkowice. Wówczas diecezja liczyła ogółem 105 parafii i blisko 900 tyś. wiernych.
Odtąd parafia Wolborz należąca do dekanatu piotrkowskiego weszła w skład diecezji łódzkiej. Dnia 6 grudnia 1990 r. dekretem (L. dz. 1750/90) biskupa Władysława Ziółka w Wolborzu został utworzony dekanat, do którego zostały włączone wspólnoty parafialne: Baby-Kiełczówka (Parafia Świętego Maksymiliana Marii Kolbego), Moszczenica (Parafia Podwyższenia Świętego Krzyża), Chorzęcin (Parafia świętej Małgorzaty), Golesze-Swolszewice (Parafia Miłosierdzia Bożego). Od 10 grudnia 1990 r. dziekanem został ks. Władysław Mularczyk . Obecnie dziekanem (od 22 grudnia 2000 r.) jest proboszcz Wolborza ks. Zdzisław Kowalewski.
Dnia 25 marca 1992 r. papież Jan Paweł II bullą Totus tuus Poloniae populus dokonał reorganizacji administracji kościelnej w Polsce i diecezję łódzką podniósł do godności archidiecezji bezpośrednio podległej Stolicy Apostolskiej.
25.03.2004 w urocz. Zwiastowania NMP Ojciec św. Jan Paweł II realizując założenia bulli "Totus Tubus Poloniae populus" z 25.03.1992 ustanowił: Metropolię łódzką ze stolicą w Łodzi; włączył do nowej metropolii łódzkiej diecezję łowicką (wyłączając ją tym samym z metropolii warszawskiej) Mianował księdza arcybiskupa Władysława ZIÓŁKA, dotychczasowego arcybiskupa łódzkiego, arcybiskupem metropolitą łódzkim.

Przez wieki istniało w Wolborzu kilka kościołów, które w większości uległy zniszczeniu w wyniku pożarów. Do nie istniejących kościołów na terenie grodu, kasztelanii, miasta Wolborza należy zaliczyć: Kościół parafialny p.w. św. Mikołaja (drewniany, zbudowany przed rokiem 114828, prawdopodobnie fundacji kasztelańskiej, w połowie XV wieku został rozebrany z powodu zniszczenia zębem czasu); kościół p.w. Świętego Krzyża przy ul. Świętokrzyskiej (drewniany, niewielkich rozmiarów, wystawiony w XIII-XVI wieku, spłonął w czasie pożaru w 1549 r., wkrótce odbudowany, spłonął podczas późniejszych pożarów i znów odbudowany istniał jeszcze w 1633 i 1717 r.; kościół p.w. Świętego Ducha (drewniany, szpitalny, fundacji arcybiskupów gnieźnieńskich erygowany w XV wieku, w 1656 r. został spalony przez Szwedów, wkrótce odbudowany, w czerwcu 1717 r. był wizytowany przez arcybiskupa Stanisława Szembeka, uległ zniszczeniu w późniejszym okresie); kościół p.w. św. Leonarda nad Wolbórką, prawdopodobnie między kaplicą a cmentarzem (mały, drewniany, szpitalny, przy nim był proboszcz, który także opiekował się szpitalem, spłonął w czasie pożaru w 1549 r., odbudowany, istniał jeszcze w czasie wizytacji kościoła parafialnego w czerwcu 1717 r., uległ zniszczeniu w późniejszym okresie); kościół p.w. Świętej Trójcy (mały, drewniany, szpitalny spłonął w czasie pożaru w 1549 r.); w XVI wieku istniała też za miastem, obok młyna, kaplica nieznana z wezwania; kościół p.w. św. Anny na przedmieściu Wesoła (drewniany, prawdopodobnie z drugiej połowy XVI wieku) oraz kościół p.w.św. Rocha usytuowany przy moście na rzece Wolbórce (drewniany, przypuszczalnie z początku XVII wieku35). Wszystkie te kościoły były niezbyt duże, drewniane, stąd niekiedy nazywano je kaplicami. Pierwotne budowle drewniane: kościoła św. Mikołaja, św. Anny, św. Rocha kiedy uległy zniszczeniu, zostały rozebrane i na ich miejscu zbudowano murowane, które do dziś istnieją.

Obecny kościół parafialny św. Mikołaja usytuowany w centrum Wolborza, na placu Władysława Jagiełły, murowany, wybudowany został z fundacji biskupów kujawskich w połowie XV wieku na miejscu pierwotnego, wybudowanego przed 1148 roku . Aż do 1538 r. przy kościele tym był proboszcz wraz z trzema wikariuszami. Jak już zostało wspomniane, położenie Wolborza powodowało, że wielu biskupów stale tu przebywało. Nic więc dziwnego, że dbali o jego rangę.
Dnia 18 lutego 1538 r. arcybiskup gnieźnieński Jan Latalski, na prośbę ówczesnego proboszcza ks. Stanisława Dąbrowskiego, archidiakona kolegiaty kurzelowskiej, wyniósł kościół św. Mikołaja biskupa do godności prepozytury, ustanawiając przy nim kolegium 6 wikariuszów wieczystych (mansjonarzy).
Jego następca, arcybiskup gnieźnieński Piotr Gamrat dekretem z dnia 3 marca 1544 r., nadał mu tytuł kolegiaty, erygując jednocześnie przy nim kapitułę złożoną z 5 prałatów: prepozyta, dziekana, scholastyka, kustosza i kantora oraz 4 kanoników. Prałaci tej kapituły byli proboszczami parafii: Czarnocin, Chorzęcin, Łaznów i Nagórzyce. W 1546 r. papież Paweł III zatwierdził kapitułę kolegiacką.
W Wolborzu był także oficjalat, który został odnotowany w 1547 i 1555 roku. Występuje wtedy Jan Otha kustosz i oficjał wolborski oraz Jan Ostrowski kanonik i oficjał wolborski . Erekcja oficjalatu, jak się wydaje, związana była z powstaniem 3 marca 1544 r. kolegiaty w Wolborzu. Za tym także przemawia znaczna odległość Wolborza od Chełma lub Wielgomłynu od Łęczycy. Nadto księgi oficjalskie kurzelowskie z lat 1027-1734 odnotowują istnienie oficjalatu wolborskiego. Był on przeznaczony dla południowej części archidiakonatu łęczyckiego. W XVIII w. rozciągał również władzę nad częścią archidiakonatu kurzelowskiego. Odtąd też częściej można spotkać oficjałów wolborskich . Z przyłączeniem Wolborza z okolicą do diecezji włocławskiej w 1764 r. wygasła działalność oficjała wolborskiego. Wkrótce też możemy spotkać oficjała piotrkowskiego, wydaje się więc, że wtedy siedzibę oficjała z Wolborza przeniesiono do pobliskiego Piotrkowa. W ten sposób powstał oficjalat piotrkowski, pomniejszony jedynie o Wolborz i okolicę.
W 1549 r. kolegiata się spaliła, jej mury zostały częściowo uszkodzone i znacznie osłabione. W latach 1549-1579 staraniem biskupa Stanisława Karnkowskiego przybudowane zostały nawy boczne, którymi powiązano wnętrze przez zniesienie bocznych ścian dawnego kościoła i stworzenie w górnych partiach arkad. W tym czasie przebudowano także kruchtę, która stała się podstawą do wzniesienia nad nią w 1579 r. wieży. W 1580 r. dobudowana została kaplica św. Anny. W połowie XVIII wieku, kościół został ponownie przebudowany i w 1766 r. odbyła się jego konsekracja. W 1636 r. przy kolegiacie wolborskiej powstało Bractwo Różańca Świętego, któremu 13 lipca 1658 r. papież Aleksander VII nadał przywileje .
Do 1824 r. Wolborz był dekanatem, do którego należały parafie: Czarnocin, Chorzęcin, Łaznów, Niesułków, Łódź, Gaików, Nagorzyce. Później Wolborz należał do dekanatu tuszyńskiego. W 1818 r. rząd pruski odebrał świątyni tytuł kolegiaty. Jako zabytek po niej, pozostały w kościele dwie loże biskupie, stelle kanonickie i mansjonarskie w prezbiterium i kapitularz. W 1819 r. została także zniesiona kapituła kolegiacka. Ostatnim prepozytem Wolborza (do 1819 r.) był kanonik kujawski ks. Ignacy Stanisław Czyżewski, prałatami: ks. Antoni Melchior Fijałkowski, ks. Szymon Ratyński, i kanonikami: ks. Józef Miniszewski i ks. Dominik Widziński, a wikariuszami w latach 1815-1819 ks. Michał Chorołowski i ks. Stanisław Zochowski. Pierwszym proboszczem po zniesieniu kolegiaty został ks. Walenty Tomaszewski.
Kościół św. Mikołaja w Wolborzu pierwotnie był kościołem jednonawowym w stylu gotyckim. Obecnie jest, nie biorąc pod uwagę niewielkich reliktów gotyckich, bezstylowym, z późnobarokową wieżą. Świątynia jest orientowana, trójnawowa, z prostokątnie wydłużonym prezbiterium, nawy połączone są arkadami. Za prezbiterium znajduje się prostokątna zakrystia z pomieszczeniami po bokach. W przedłużeniu naw bocznych kościół posiada kaplice oraz wąskie pomieszczenia ze schodami do lóż piętrowych, otwartych do kaplic i prezbiterium.Od zachodu góruje wieża z kruchtą w przyziemiu,przy niej od północy kaplica, od południa przedsionek. W prezbiterium widoczne jest sklepienie kolebkowe z lunetami,w nawie głównej krzyżowo-żebrowe. Wewnątrz wieży można zauważyć dawny, gotycki szczyt fasady, ożywiony bliźnimi arkadami i rozetami. Na strychu istnieją pozostałości szkarp, okien gotyckich i polichromowany napis: Non nobis Domine, non nobis sed nomini Tuo da gloriam (Nie nam Panie, nie nam lecz Twemu imie niu daj chwałę) z XVI wieku.
Nadto istnieje wieża późnobarokowa z portalem i hełmem. Dachy są dwuspadowe.
W świątyni są ołtarze drewniane, rokokowe z końca XVIII wieku. W ołtarzu głównym z dwoma kolumnami i dużymi figurami aniołów zamieszczony jest przesuwany obraz: Chrystus na krzyżu , namalowany przez Franciszka Smuglewicza . Oprócz tego obrazu w ołtarzu głównym są jeszcze dwa wysuwane. Jeden Matki Bożej Częstochowskiej pędzla artysty malarza Ludwika Jędrzejczyka (o. Augustyna) , ozdobiony jest sztucznymi kamieniami i podtrzymywany przez figury klęczących aniołów. Pod obrazem napis: "Pod Twoją obronę". Nad obrazem widnieje anioł, który trzyma koronę i szarfę z napisem: Regina Regni Poloniae (Królowa Królestwa Polskiego). Obraz Królowej Polski został zakupiony w Częstochowie około 1910 r., w okresie duszpasterzowania w wolborskiej parafii ks. Bolesława Wróblewskiego i przywieziony pociągiem do stacji Baby (9 km od Wolborza), następnie procesjonalnie przyniesiony przez parafian do świątyni w Wolborzu i umieszczony w głównym ołtarzu. Drugi schowany obraz namalowany około 1990 r. przez Pawła Mitka przedstawia Pana Jezusa Miłosiernego z podpisem: Jezu ufam Tobie". W prezbiterium w oknie po lewej stronie jest witraż św. Rocha, po prawej św. Mikołaja, patrona kościoła . Lewy witraż przedstawia św. Rocha w stroju podróżnym z laską. U jego stóp siedzi kaleka. Z lewej strony postaci Świętego anioł trzymający szarfę ze słowami: "Gdzie jest miłość", z prawej strony anioł trzyma szarfę z napisem: "i miłosierdzie". U góry dwaj aniołowie trzymają szarfę ze słowami: tam jest Bóg". U dołu w ornamencie podpis: św. Roch.
W ołtarzach bocznych umieszczone są obrazy namalowane przez Franciszka Smuglewicza. W ołtarzu po lewej stronie nawy środkowej umieszczony jest obraz św. Rocha , który przedstawia Świętego jako żebraka z laską podróżną w ręku oraz psem liżącym rany. Na obrazie widoczny jest anioł trzymający w ręku kartkę z napisem łacińskim. Tekst w tłumaczeniu brzmi: "Ci, którzy zostaną dotknięci zarazą lub będą wzywać na pomoc św. Rocha jako swojego patrona i pośrednika będą uleczeni". Dlatego też do św. Rocha zanosi się modlitwy jako do patrona ludzi strapionych i dotkniętych różnymi chorobami. W ołtarzu po prawej stronie nawy głównej jest obraz Świętej Trójcy . W kaplicy północnej (starszej) w ołtarzu znajduje się obraz św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus na rękach z końca XVIII wieku; z lewej jego strony figura króla Dawida, z prawej św. Kazimierza królewicza, w oknie stoi figura Maryi Niepokalanej. W kaplicy południowej z 1926 r. w ołtarzu jest obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa, adorowanego przez aniołów oraz mała kopia obrazu Matki Bożej Licheńskiej. Nadto w kaplicy znajdującej się w kruchcie w północnej części kościoła, w ołtarzu jest obraz św. Antoniego . We wszystkich ołtarzach świątyni są portatyle, jedynie ołtarz w kaplicy św. Antoniego z Padwy w kruchcie nie posiada portatylu. Są także obrazy: św. Piotra w okowach , Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny , Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus , św. Anny z małą Maryją , św. Franciszka Ksawerego , św. Antoniego z Dzieciątkiem Jezus na ręku , świętych Apostołów Piotra i Pawła oraz św. Franciszka z Asyżu. W latach 1978-1980 wszystkie obrazy w świątyni zostały poddane konserwacji, trzy w Warszawie, pozostałe na miejscu.
Na uwagę zasługuje także: drewniana ambona, oszklone loże drewniane, chrzcielnica barokowa, drewniane stalle, w ozdobnych kartuszach h. Jastrzębiec, po obu stronach prezbiterium, kapelusz kardynalski, pastorał, infuła, fundacji arcybiskupa gnieźnieńskiego Antoniego Kazimierza Ostrowskiego oraz drewniane konfesjonały rokokowe z końca XVIII wieku.